Les van Rembrandt: Kennis is het beste wapen
De extra miljarden voor defensie mogen niet ten koste gaan van investeringen in onderwijs en wetenschap. Kennis is immers een bindmiddel voor onze samenleving, schrijft SCP-directeur Karen van Oudenhoven in deze column.
Tijdens een bezoek aan de tentoonstelling ‘Van Rembrandt tot Vermeer, meesterwerken van The Leiden Collection’ zag ik het schilderij ‘Minerva in haar studeerkamer’. Dit werk schilderde Rembrandt in opdracht van de Amsterdamse regenten die het niet eens waren met de wens van de Staten-Generaal om zich bij Frankrijk aan te sluiten in de strijd tegen Spanje. Minerva werd door Rembrandt niet als krijgsgodin afgebeeld, maar als belichaming van kunst en wijsheid.
De meester maakte daarmee het statement dat ware vooruitgang niet van wapens, maar van kennis en cultuur komt. In de 17e eeuw werd deze overtuiging breed gedeeld. Filosofen als Comenius zagen kennis als de sleutel tot wereldvrede. In Amsterdam kwamen in die periode boekwinkels en veel mensen lieten bibliotheken bouwen. Er werd cultureel belang gehecht aan lezen en schrijven.
De betekenis van het schilderij uit 1635 voor de huidige tijd raakte me. Ik denk dat er wat te leren valt uit de boodschap van Rembrandt en zijn tijdgenoten, nu leiders als Vladimir Poetin, Donald Trump en Bibi Netanyahu praten over oorlog en vrede. En nu in eigen land de investeringen in defensie onderwerp zijn van de begrotingsbesprekingen rond Prinsjesdag en van de partijprogramma’s voor de Tweede Kamerverkiezingen op 29 oktober
Waarde van kennis en cultuur
Mijn pleidooi is om – eendachtig de filosofen en Rembrandt destijds – de waarde van kennis en cultuur voor een weerbare samenleving niet te vergeten.
Natuurlijk is het begrijpelijk dat Nederland miljarden extra uittrekt voor defensie, gezien de oorlog in Oekraïne en de spanningen in het Midden-Oosten. Maar laten we zorgen dat die investering niet ten koste gaat van onderwijs en wetenschap. Het taalniveau van kinderen die van de basisschool komen daalt al een tijd en op Europese lijstjes over het onderwijsniveau staan we de laatste jaren niet meer bovenaan. Dat is zorgelijk. Net als het feit dat het demissionaire kabinet zwaar bezuinigde op het hoger onderwijs.
Kennis is niet alleen dé belangrijkste motor achter technologische en sociale innovatie en mede daardoor van economische vooruitgang, zij vormt ook een belangrijk bindmiddel tussen de verschillende perspectieven in de samenleving. Waarheid is immers niet aan één partij, kerk of staat gebonden. Waarheidsvinding vormt een ideaal voor alle partijen, hoe verschillend ze ook denken of doen.
Het proces van wetenschappelijk onderzoek biedt een belangrijk tegenwicht in een tijd van vaak snelle en vertekende oordeelsvorming. Onderzoek laat zien dat mensen al gauw denken dat zij veel over een onderwerp weten en op basis daarvan stellig durven oordelen. Dit fenomeen staat bekend als illusion of explanatory depth, de illusie van verklarende diepgang. Informatie is (onder meer door digitalisering) steeds sneller en makkelijker te vinden en het is lastig de kwaliteit en het waarheidsgehalte van informatie te bepalen. Wetenschap is een doorlopend proces van hypothesetoetsing en verfijning van kennis waarbij kritische reflectie op de juistheid van bevindingen vooropstaat.
Medicijn tegen polarisatie
Onderzoek naar het tegengaan van the illusion of explanatory depth laat zien dat hoe meer we reflecteren op wat we nu feitelijk weten van een onderwerp, hoe meer we elkaar vinden. En hoe minder we dus polariseren. Met andere woorden: zorgvuldige reflectie op het weten werkt als medicijn tegen polarisatie. We weten ook dat mensen meer vertrouwen hebben in andere mensen naarmate ze meer opleiding genoten. Investeren in onderwijs en wetenschap blijft dus van groot belang.
Is er reden tot optimisme? Niet echt. De verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen hebben wel aandacht voor onderwijs, maar niet alle partijen willen meer investeren in onderwijs en wetenschap. Daarbij is de neiging vooral geld te steken in technische, medische en bèta-wetenschappen en minder in de sociale en geesteswetenschappen. Wetenschappen die de motor zijn voor culturele ontwikkeling; iets dat in de 17e eeuw zo gewaardeerd werd. Uitgebreider taal- en cultuuronderwijs zou je alle scholieren en studenten gunnen, niet alleen die in het hoger onderwijs.
Internationale uitwisseling
Ook zet de trend zich voort om in het hoger onderwijs minder buitenlandse studenten toe te laten. Hierdoor wordt het voor studenten uit verschillende landen lastiger om perspectieven uit te wisselen om zo meer begrip te creëren voor elkaars leven en belevingswereld.
Misschien moeten we de boodschap van Rembrandt met zijn afbeelding van Minerva wat meer ter harte nemen. Dat geldt niet alleen voor wereldleiders die in gesprek zijn over vrede in Oekraïne en het Midden-Oosten, maar ook voor de politici in eigen land die na Prinsjesdag praten over onze begroting en plannen maken voor een regeerakkoord van een nieuw kabinet. Vrede is niet in de eerste plaats gediend bij wapens en manschappen, maar vooral bij kennis en de wijsheid om de goede afwegingen te maken: tussen defensie en andere uitgaven.
Deze column van Karen van Oudenhoven verscheen op 7 september 2025 op de website van het Financieel Dagblad.