De moraal: vrijheid, maar niet ten koste van anderen
Verschenen: Burgerperspectieven 2019|3.
- Positief over de Nederlandse economie, mild over de politiek, maar bezorgd over hoe het met het land gaat.
- Wel grote verschillen in de bevolking.
- Stijgende trends bij vertrouwen in onpartijdige instituties.
- Klimaat en betaalbare huisvesting moeten hoog op de politieke agenda.
- Zorgen over internationale politiek en grote steun voor EU-lidmaatschap.
Thema: Morele kwesties
- Toenemende acceptatie van homoseksualiteit, euthanasie, echtscheiding, abortus en zelfdoding.
- Zeer lage acceptatie van zwartrijden, belastingontduiking, steekpenningen en uitkeringsfraude.
- Geen polarisatie in de tolerantie van handelingen in de privésfeer.
- Jongeren, hogeropgeleiden en niet-kerkgangers daarbij het meest tolerant.
Dit zijn de belangrijkste uitkomsten van het derde kwartaal van 2019 over het Continu Onderzoek Burgerperspectieven (COB). Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) besteedt hierin aandacht aan de stemming in Nederland en opvattingen over politieke en maatschappelijke kwesties. Dit kwartaal is er extra aandacht voor morele kwesties.
Positief over de Nederlandse economie, mild over de politiek, maar bezorgd over hoe het met het land gaat
Nederlanders zijn dit kwartaal opnieuw positief gestemd over de economie. 85% geeft die een voldoende en 79% verwacht dat de economie gelijk zal blijven of zelfs (verder) zal verbeteren. Over de politiek is men milder dan men in de crisisjaren was: 57% geeft de Haagse politiek een voldoende (zes jaar geleden 38%). Over hoe het in het algemeen met Nederland gaat, zijn de meeste mensen echter bezorgd en die bezorgdheid neemt sinds midden 2018 ook toe. Dit kwartaal vindt 56% het meer de verkeerde dan goede kant opgaan (begin 2018 was dat 39%) en 31% meer de goede kant op (begin 2018 was dat 50%). We zijn echter minder bezorgd dan tien jaar geleden. In 2009 vond 63% van de mensen het meer de verkeerde kant opgaan en 25% meer de goede kant op. Vergeleken met andere Europeanen zijn Nederlanders over de hele linie positief gestemd.
Wel grote verschillen in de bevolking
Achter de tamelijk positieve gemiddelde Nederlander gaan soms grote verschillen schuil, ook tussen grote groepen. Zo onderscheiden hoger opgeleide 50-minners en lager opgeleide 50-plussers zich van elkaar met respectievelijk 69% en 40% tevredenheid over de Haagse politiek, 71% en 38% vertrouwen in de regering en 75% en 38% steun voor het lidmaatschap van de EU.
Stijgende trends bij vertrouwen in onpartijdige instituties
Vertrouwen in de politiek (Tweede Kamer en regering) fluctueert. Het ligt nu boven het gemiddelde van de kwartaalmetingen sinds begin 2008. Voor de regering ook iets hoger dan in het begin van 2019. Diverse onderzoeken laten op een langere termijn stijgende trends zien in het vertrouwen in onpartijdige instituties. Volgens de European Values Study steeg tussen 1999 en 2018 het aandeel mensen met vertrouwen in de politie van 64% naar 76%, in justitie van 49% naar 63% en in de strijdkrachten van 40% naar 61%.
Klimaat en betaalbare huisvesting moeten hoog op de politieke agenda
Zorg is opnieuw het onderwerp dat volgens Nederlanders de meeste aandacht van de regering verdient (16% van de politieke agenda). Op de tweede plaats komt dit kwartaal natuur & milieu (14%), vooral vanwege zorgen over het klimaat en het klimaatbeleid. Daarop volgen inkomen & economie (12%) en immigratie & integratie (12%). Een opvallende stijger is de huisvesting: dit jaar noemt spontaan 8% spontaan iets met woningbouw en huisvesting als politieke prioriteit (in 2017 was dat 3%). Het gaat nu vooral om betaalbare huisvesting.
Zorgen over internationale politiek en grote steun voor EU-lidmaatschap
Nederlanders zijn pessimistischer over de ontwikkelingen in de Verenigde Staten (VS) dan andere Europeanen (volgens een Eurobarometer van medio 2019 ziet 9% van de Nederlanders het in de VS de goede kant opgaan en 79% geeft aan dat het daar de verkeerde kant opgaat; van alle EU-inwoners ziet 19% het er de goede en 57% de verkeerde kant opgaan). ‘Trump’ is het meest opgeschreven woord als Nederlanders hun zorgen over de internationale politieke situatie toelichten. Wat de Europese Unie betreft, is er zowel grote steun voor het lidmaatschap (53% eens en 15% oneens dat dat een goede zaak is) alsook grote steun voor het idee dat er te veel macht door Den Haag aan de EU is overgedragen (46% eens, 20% oneens).
Thema: Morele kwesties
Toenemende acceptatie van homoseksualiteit, euthanasie, echtscheiding, abortus en zelfdoding
Er is een duidelijke tweedeling in morele kwesties. Aan de ene kant is de acceptatie van zaken die betrekking hebben op het individu (zoals homoseksualiteit, euthanasie, echtscheiding, abortus en zelfdoding) in Nederland hoog en is deze in de periode 1981-2017/’18 toegenomen. Vergeleken met de rest van Europa scoren alleen Denemarken en Zweden nog hoger.
Zeer lage acceptatie van van zwartrijden, belastingontduiking, steekpenningen en uitkeringsfraude
Aan de andere kant vinden Nederlanders handelingen die het collectief schaden (waaronder belastingontduiking, zwartrijden, het aannemen van steekpenningen en uitkeringsfraude) niet acceptabel. Deze acceptatie is de laatste decennia nog wat verder gedaald. De acceptatie van het gebruik van softdrugs behoort tot geen van beide categorieën, al wordt het wel steeds meer als een privéhandeling beschouwd. Nederlanders vinden het gebruik van softdrugs ook steeds acceptabeler.
Jongeren, hogeropgeleiden en niet-kerkgangers het meest tolerant ten opzichte van de privésfeer
Nederlanders zijn wel eensgezind positief over homoseksualiteit, maar verdeeld over zelfdoding. De grootste verschillen in de acceptatie van handelingen in de privésfeer zijn te vinden tussen cohorten: jongeren accepteren deze handelingen meer dan ouderen. Deze cohortverschillen worden op hun beurt weer verklaard door verschillen in opleidingsniveau (jongeren zijn over het algemeen hoger opgeleid dan ouderen) en kerkgang (jongeren gaan minder vaak naar de kerk dan ouderen). Tegelijkertijd is er in alle groepen in de Nederlandse samenleving een stijging in tolerantie waar te nemen.
Geen polarisatie in de tolerantie van handelingen in de privésfeer
Bij de tolerantie of acceptatie van handelingen in de privésfeer is er geen sprake van polarisatie. De Nederlandse samenleving is hierin als geheel juist homogener geworden. De lager- en de hogeropgeleiden groeien meer naar elkaar toe en vooral de middelbaar opgeleiden worden steeds homogener in hun opvattingen. Verschillen tussen kerkgangers en niet-kerkgangers zijn door de tijd heen stabiel gebleven, maar de homogeniteit onder niet-kerkgangers is wel toegenomen. Omdat het overgrote deel van de bevolking steeds meer op elkaar lijkt in tolerantie, valt het wellicht des te meer op als iemand hiervan afwijkt. Zo kan een negatief beeld van anderen versterkt worden, zonder dat er daadwerkelijk polarisatie in de samenleving plaatsvindt.
Het SCP doet sinds 2008 het COB voor het kabinet op verzoek van de Voorlichtingsraad. De enquête is dit kwartaal gehouden tussen 1 juli en 5 augustus. In de kwartaalberichten komt ook ander opinieonderzoek aan bod. Dit kwartaal zijn de onderzoekers Paul Dekker en Pepijn van Houwelingen (SCP) en Quita Muis en Inge Sieben (Tilburg University).